Μας αναγνωρίζετε; Είμαστε τα πρόβατα του γκέτο.
Κουρεμένα για χίλια χρόνια, παραιτημένα στην προσβολή.
Είμαστε οι ράφτες, οι γραφιάδες και οι ψάλτες.
Μαραμένοι στον ίσκιο του Σταυρού.
Τώρα μάθαμε τα μονοπάτια του δάσους.
Μάθαμε να ρίχνουμε, και χτυπάμε στα ίσια.
Αν δεν είμαι εγώ για τον εαυτό μου, ποιος θα είναι για μένα;
Αν όχι έτσι, πώς; Κι αν όχι τώρα, πότε;
Έτσι αρχίζει το τραγούδι των παρτιζάνων του Γκένταλε στο συναρπαστικό βιβλίο του Πρίμο Λέβι "Αν όχι τώρα, πότε;", όπου εξιστορούνται οι σχεδόν απίστευτες περιπέτειες μιας ομάδας εβραίων ανταρτών από τη Ρωσία και την Πολωνία που βαδίζουν πολεμώντας από τους βαλτότοπους της Λευκορωσίας μέχρι την ελεύθερη, πια, Ιταλία, σε μια περίοδο που εκτείνεται από τον Ιούλιο του 1943 ως τον Αύγουστο του 1945. Πρόκειται για μια ιστορία επινοημένη, βασισμένη όμως σε πραγματικά γεγονότα, μέρος της σχεδόν ξεχασμένης εποποιίας των δεκάδων χιλιάδων Εβραίων της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης, οι οποίοι αντί να υποταχθούν στη φριχτή τους μοίρα της εξόντωσης, βρήκαν τη δύναμη, μέσα σε εξαιρετικά αντίξοες συνθήκες, να αντισταθούν και να ανταποδώσουν τα πλήγματα σ' έναν εχθρό που υπερτερούσε κατά πολύ σε στρατιωτική ισχύ.
Ο Πρίμο Λέβι (1919-1987) γεννήθηκε στο Τορίνο. Οι γονείς του ήταν Εβραίοι από το Πιεμόντε, τα ήθη και τα έθιμα των οποίων θα περιγράψει στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου του "Το περιοδικό σύστημα". Στο Λύκειο ο Πρίμο ήταν ένας συνεσταλμένος και επιμελής μαθητής που ενδιαφέρεται περισσότερο για τη χημεία και τη βιολογία και λιγότερο για την ιστορία και τα ιταλικά. Το 1937 γράφεται στο Χημικό Τμήμα του Πανεπιστημίου του Τορίνο απ' όπου αποφοιτά τον Ιούλιο του 1941 με άριστα και έπαινο. Βρίσκει μια ημιπαράνομη δουλειά σε ένα ορυχείο αμιάντου κοντά στο Λάντζο. Δεν είναι γραμμένος στις καταστάσεις προσωπικού αλλά δουλεύει στο χημικό εργαστήριο του εργοστασίου. Το 1942 βρίσκει καλύτερη δουλειά στο Μιλάνο σε μια ελβετική φαρμακοβιομηχανία. Πολιτικοποιείται και γίνεται μέλος του παράνομου Partito d' azione (Κόμμα Δράσης). Το Δεκέμβριο του 1943 ο Λέβι που αγωνίζεται ως μέλος μιας ομάδας παρτιζάνων συλλαμβάνεται και οδηγείται στο στρατόπεδο του Κάρπι Φάσσολι. Το Φεβρουάριο του 1944 ο Λέβι μαζί με άλλους κρατουμένους μεταφέρεται στο Άουσβιτς. Σε όλη τη διάρκεια της παραμονής του εκεί, ο Λέβι κατόρθωσε να μην αρρωστήσει. Το Γενάρη όμως του 1945 προσβάλλεται από οστρακιά όταν οι Γερμανοί, λόγω της προέλασης των ρωσικών στρατευμάτων, αποφασίζουν την εκκένωση του Λάγκερ. Ο Λέβι μένει για λίγους μήνες στην Κατοβίτσε και τον Ιούνιο θ' αρχίσει το μακρύ ταξίδι της επιστροφής, αυτό που περιγράφεται στην "Ανακωχή" και τον Οκτώβριο φτάνει τελικά στο Τορίνο. Το 1946 πιάνει δουλειά σ' ένα εργοστάσιο χρωμάτων. Η βασανιστική ανάμνηση των στρατοπέδων τον ωθεί να γράψει πυρετωδώς το "Εαν αυτό είναι ο άνθρωπος" (Se questo e un uomo).Το 1947 το προτείνει στον Einaudi που το απορρίπτει και εκδίδεται τελικά από τις εκδόσεις Da Silva. Το 1962 γράφει το έργο "Η ανακωχή" το ημερολόγιο της επιστροφής του. Το 1963 "Η ανακωχή" (La tregua) εκδίδεται από τις εκδόσεις Einaudi. Το 1967 εκδίδεται η συλλογή διηγημάτων του με τίτλο "Storie naturali", ενώ το 1971 εκδίδεται μια δεύτερη συλλογή διηγημάτων με τίτλο "Vizio di forma". Την περίοδο 1972-79 ταξιδεύει συχνά για επαγγελματικούς λόγους στη Σοβιετική Ένωση. Το μυθιστόρημα "La chiave a stella" ίσως γεννήθηκε στο Τολιάτιγκραντ. Το 1975 εκδίδεται η ποιητική συλλογή του με τίτλο "L' osteria di Brema". Το 1981 ετοιμάζει για τις εκδόσεις Einaudi μια προσωπική ανθολογία συγγραφέων που τον επηρέασαν, η οποία εκδίδεται με τον τίτλο "La ricerca delle radici". Το 1982 εκδίδεται το μυθιστόρημα "Se non ora quando?" (Εάν όχι τώρα πότε;), το οποίο μεταφράζεται στα γαλλικά. Το 1983 μεταφράζει τα βιβλία του Claude Levi-Strauss "Ο δρόμος της μάσκας" και "Βλέμμα από μακριά". Το 1984 εκδίδεται η ποιητική συλλογή του "Ad ora incerta" και το Νοέμβριο κυκλοφορεί στην Αμερική το βιβλίο του "Το περιοδικό σύστημα". Το 1985 πενήντα κείμενά του που δημοσιεύτηκαν αρχικά στην εφημερίδα La Stampa συγκεντρώνονται σ' έναν τόμο, με τίτλο "L' altrui mestiere". Το 1987 ο Πρίμο Λέβι αυτοκτονεί στο σπίτι του στο Τορίνο.
