Το βιβλίο διερευνά και ερμηνεύει τα κύρια αίτια της Μικρασιατικής Καταστροφής του 1922. Μεταξύ άλλων, τις γενεσιουργές αιτίες του μικρασιατικού εγχειρήματος, τα κίνητρα της πολιτικής και στρατιωτικής ηγεσίας και τα μείζονα σφάλματα στον σχεδιασμό και στην εφαρμογή της υψηλής στρατηγικής της Ελλάδας. Τα ζητήματα αυτά εξετάζονται υπό το πρίσμα τόσο των διεθνών εξελίξεων όσο και των εσωτερικών πολιτικών αλλαγών που οδήγησαν στην αποχώρηση του Βενιζέλου και στον εσωτερικό διχασμό.
Το κεντρικό ερώτημα του βιβλίου είναι εάν και σε ποιο βαθμό η ελληνική υψηλή στρατηγική ήταν ορθολογική στο ιστορικό και γεωπολιτικό πλαίσιο της εποχής, ιδιαίτερα υπό το πρίσμα της στρατηγικής των μεγάλων ευρωπαϊκών δυνάμεων. Σε ποιο βαθμό, για παράδειγμα, το εγχείρημα αποτελούσε μακροχρόνιο κοινωνικοπολιτικό αίτημα με αφετηρία την ελληνική επανάσταση; Ακόμη πιο σημαντικό και συναφές, σε ποιο βαθμό το εγχείρημα ήταν αναπόφευκτο υπό το πρίσμα των στρατηγικών, πολιτικών και διπλωματικών δεδομένων λόγω αποδιάρθρωσης της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και των μεγάλων ανακατατάξεων στον μικρασιατικό χώρο;
Η ανάλυση εξετάζει και ερμηνεύει τους ιστορικούς, πολιτικούς και στρατηγικούς λόγους εκτέλεσης του μικρασιατικού εγχειρήματος και τις ανακατανομές ισχύος στο εσωτερικό και διεθνές επίπεδο που οδήγησαν στην καταστροφή. Υπό τις διεθνείς και εσωτερικές συνθήκες της εποχής το μικρασιατικό εγχείρημα ήταν, όπως φαίνεται, αναπόφευκτο. Για να επιτύχει όμως, απαιτείτο να πληρούνται οι αναγκαίες προϋποθέσεις στο εσωτερικό μέτωπο, στον διπλωματικό στίβο και στο στρατιωτικό πεδίο.
Περιεχόμενα:
Ευχαριστίες
Εισαγωγή
Πρόλογος του καθηγητή Γιώργου Κοντογιώργη
Κεφάλαιο 1
Το θεωρητικό υπόβαθρο της μελέτης –Θουκυδίδεια Παράδοση
1.1. Προσδιορισμός και αρχέτυπα της Θουκυδίδειας Παράδοσης
Κεφάλαιο 2
Κεντρικές υποθέσεις εργασίας
Κεφάλαιο 3
Μακροϊστορική επισκόπηση της ελληνικής υψηλής στρατηγικής, 1830-1918
Κεφάλαιο 4
Προσδιορισμός και διαμόρφωση της υψηλής στρατηγικής
4.1. Εννοιολογικός προσδιορισμός της υψηλής στρατηγικής
4.2. Προσδιοριστικές μεταβλητές και κριτήρια αξιολόγησης της υψηλής στρατηγικής
4.3. Κριτήρια αξιολόγησης της υψηλής στρατηγικής
4.4. Εναλλακτικές πολιτικοστρατιωτικές στρατηγικές
4.4.1. Πολιτικές στρατηγικές
α) Σύναψη συμμαχίας με ένα ή περισσότερα κράτη
β) Η πολιτική της ουδετερότητας
γ) Σύμπραξη με τον ή τους ισχυρούς κρατικούς δρώντες-πόλους του διεθνούς συστήματος στη βάση ενός πλαισίου πελατειακών σχέσεων
4.3.2. Στρατιωτικές στρατηγικές
α) Επιθετικές στρατηγικές
β) Αμυντικές στρατηγικές
Κεφάλαιο 5
Γεωπολιτικές και γεωστρατηγικές παράμετροι της ελληνικής υψηλής στρατηγικής στη Μικρά Ασία
5.1. Η κατανομή ισχύος-συμφερόντων πριν από την απόφαση των δυνάμεων της Αντάντ για αποστολή ελληνικών στρατιωτικών
δυνάμεων στη Σμύρνη
Κεφάλαιο 6
Διάγνωση του διεθνούς περιβάλλοντος από τους διαμορφωτές της ελληνικής υψηλής στρατηγικής
6.1. Διάγνωση του διεθνούς περιβάλλοντος από την κυβέρνηση του Ε. Βενιζέλου
6.2. Διάγνωση του διεθνούς περιβάλλοντος από τις μετανοεμβριανές κυβερνήσεις
6.3. Εμπειρικός έλεγχος του δεύτερου αναπάντητου ιστορικού ερωτήματος
Κεφάλαιο 7
Πολιτικοί στόχοι της ελληνικής υψηλής στρατηγικής
7.1. Πολιτικοί στόχοι της υψηλής στρατηγικής του Ε. Βενιζέλου
7.1.1. Πραγμάτωση της Μεγάλης Ιδέας
7.1.2. Αναβίβαση της διεθνούς θέσεως και του ρόλου της Ελλάδας
7.1.3. Επιβολή της ελληνικής πολιτικής βουλήσεως στην κεμαλική κυβέρνηση
7.1.4. Διαμελισμός της Οθωμανικής αυτοκρατορίας
7.2. Πολιτικοί στόχοι των μετανοεμβριανών κυβερνήσεων
7.2.1. Αναστολή των στρατιωτικών επιχειρήσεων και εκκένωση της Μικράς Ασίας ή επανέναρξη και συστηματικοποίησή τους με στόχο την επιβολή των όρων της Συνθήκης των Σεβρών στο κεμαλικό πολιτικό καθεστώς;
7.2.2. Επιβολή της ελληνικής πολιτικής βουλήσεως στον Κεμάλ
7.2.3. Η πολιτική απόφαση της μετανοεμβριανής κυβέρνησης για προέλαση της ελληνικής στρατιάς προς την Άγκυρα
7.2.4. Απόφαση της ελληνικής πολιτικής ηγεσίας για κατάληψη της Κωνσταντινούπολης –διακήρυξη της αυτονομίας της Σμύρνης
7.2.5. Πολιτικές-διπλωματικές διεργασίες για αναστολή των επιθετικών επιχειρήσεων. Παγίωση των τετελεσμένων ή οριστική απεμπλοκή των ελληνικών στρατιωτικών δυνάμεων από τη Μικρά Ασία;
Κεφάλαιο 8
Μέσα της ελληνικής υψηλής στρατηγικής της μικρασιατικής εκστρατείας
8.1. Μέσα της υψηλής στρατηγικής του Ε. Βενιζέλου
8.1.1. Εξισορρόπηση της ισχύος του αντιπάλου
α) Εσωτερική εξισορρόπηση
β) Εξωτερική εξισορρόπηση
8.1.2. Εκμετάλλευση των συγκριτικών πλεονεκτημάτων της ελληνικής υψηλής στρατηγικής
α) Εφαρμογή κεραυνοβόλων στρατιωτικών ενεργειών
β) Διεξαγωγή αποφασιστικών μαχών
8.1.3. Ενίσχυση της διεθνούς θέσεως της Ελλάδος –διπλωματική διάσταση της ελληνικής υψηλής στρατηγικής
8.2. Μέσα της υψηλής στρατηγικής των μετανοεμβριανών κυβερνήσεων
8.2.1. Εσωτερική εξισορρόπηση. Ποιοτική και ποσοτική εσωτερική στρατιωτική εξισορρόπηση
8.2.2. Εξωτερική εξισορρόπηση
8.2.3. Διπλωματική στρατηγική
8.2.4. Στρατιωτική στρατηγική (διεξαγωγή αποφασιστικών μαχών για την επίτευξη του πολιτικού στόχου)
α) Επιθετικές επιχειρήσεις του Μαρτίου του 1921
β) Επιθετικές επιχειρήσεις του Ιουνίου του 1921
γ) Επιθετικές επιχειρήσεις πέρα από τον Σαγγάριο
δ) Η υπέρβαση του κορυφαίου σημείου της άμυνας του κεμαλικού στρατού
ε) Η ελληνική υψηλή και στρατιωτική στρατηγική οδηγείται σε αδιέξοδο (κεμαλική αντεπίθεση)
Κεφάλαιο 9
Νομιμοποίηση της ελληνικής υψηλής στρατηγικής
9.1. Εσωτερική νομιμοποίηση
9.1.1. Εσωτερική νομιμοποίηση της υψηλής στρατηγικής του Ε. Βενιζέλου
9.1.2. Πραγματολογική διερεύνηση του ιστορικού γρίφου περί της απόφασης του Ε. Βενιζέλου για τη διεξαγωγή εκλογών την 1η Νοεμβρίου του 1920
9.1.3. Εσωτερική νομιμοποίηση της υψηλής στρατηγικής μετανοεμβριανών κυβερνήσεων
9.2. Διεθνής νομιμοποίηση της ελληνικής υψηλής στρατηγικής
9.2.1. Διεθνής νομιμοποίηση της υψηλής στρατηγικής του Ε. Βενιζέλου
9.2.2. Διεθνής νομιμοποίηση της υψηλής στρατηγικής των αντιβενιζελικών κυβερνήσεων
Κεφάλαιο 10
Αξιολόγηση της ελληνικής υψηλής στρατηγικής
10.1. Εσωτερική-εξωτερική προσαρμοστικότητα
10.2. Στρατηγική σύζευξη μέσων-στόχων
10.3. Στρατηγική αποτελεσματικότητα
10.4. Βαθμός τρωτότητας
10.5. Εσωτερική συνέργεια των διαστάσεων της ελληνικής υψηλής στρατηγικής
Καταληκτικές επισημάνσεις
Επίμετρο
Θεωρία διεθνών σχέσεων και πολιτική πράξη
Πραγματολογική επαλήθευση των αρχέτυπων της Θουκυδίδειας Παράδοσης
Ενδεικτική βιβλιογραφία
Ευρετήριο ελληνικών επιστημονικών όρων, κυρίων ονομάτων και εννοιών
Ευρετήριο αγγλικών κυρίων ονομάτων και εννοιών
Κριτικές:
Αρετή Τούντα-Φεργάδη*, «Το Μικρασιατικό Ζήτημα υπό το πρίσμα των Διεθνών Σχέσεων» (Φιλελεύθερη Έμφαση, τεύχ. 42, Ιαν-Φεβ-Μαρ. 2010)
Το στρατιωτικό εγχείρημα της Ελλάδας στη Μικρά Ασία, που ξεκίνησε τον Μάιο του 1919, μετά την εντολή των Συμμάχων στην ελληνική πολιτική ηγεσία, είναι γνωστό πως κατέληξε στην οδυνηρή περιπέτεια του Ελληνισμού της περιοχής με το διωγμό του από τα πατρογονικά του εδάφη και την αναγκαστική εγκατάστασή του στη μητέρα-πατρίδα αλλά και σε άλλους τόπους. Οι εξελίξεις αυτές, οι οποίες συνιστούν μια από τις σημαντικές κρίσεις του Ανατολικού Ζητήματος, έχουν απασχολήσει επί χρόνια τη γραφίδα πολλών ιστορικών, σύγχρονων των γεγονότων και μεταγενέστερων. Έχουν αναλυθεί οι ιστορικές καταβολές της μικρασιατικής περιπέτειας, τα γεγονότα που συνθέτουν την ιστορία του μικρασιατικού πολέμου, οι στρατιωτικές πλευρές του, οι παράμετροι της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής της περιόδου, το προσφυγικό ζήτημα, άρρηκτα συνδεδεμένο με το μικρασιατικό και παράγωγο αυτού, οι πολιτικές, οικονομικές ακόμα και οι κοινωνικές επιπτώσεις της όλης περιπέτειας στην ελληνική πραγματικότητα. Ωστόσο, δεν έχουν δημοσιευθεί έως σήμερα μονογραφίες, στις οποίες το εν λόγω εγχείρημα να εξετάζεται υπό το πρίσμα της θεωρίας διεθνών σχέσεων. Με άλλα λόγια, δεν έχει αναλυθεί, από την πλευρά των διεθνών σχέσεων η στρατηγική που εφήρμοσε η Ελλάδα στη διάρκεια του ελληνοτουρκικού πολέμου, του 1919-1922.
Μια παρόμοια μελέτη δημοσιεύτηκε πρόσφατα. Πρόκειται για το βιβλίο του Διονύση Τσιριγώτη, Η ελληνική στρατηγική στη Μικρά Ασία, 1919-1922. Σύγχρονη Ελληνική Ιστορία και Εξωτερική Πολιτική, Εκδόσεις Ποιότητα, Αθήνα, 2010. Ο Τσιριγώτης, πολλά υποσχόμενος νέος επιστήμονας, έχει εντρυφήσει, στη διάρκεια της μαθητείας του, στη θεωρία των διεθνών σχέσεων με ιδιαίτερη εξειδίκευση στον τομέα της στρατηγικής· στο θεωρητικό του υπόβαθρο εντάσσεται αδιαμφισβήτητα και η θεωρία του Θουκυδίδη και η προβληματική του για τις διεθνείς σχέσεις. Επηρεασμένος, λοιπόν, ο συγγραφέας από τη θουκυδίδεια θεωρία επιχειρεί στη διαδρομή του βιβλίου του να ανιχνεύσει τα σημεία σύνδεσης των ιστορικών παραμέτρων της μικρασιατικής περιπέτειας με εκείνα της θεωρίας των διεθνών σχέσεων και της υψηλής στρατηγικής. Προσπαθεί να διεισδύσει στο μικρασιατικό εγχείρημα ατενίζοντάς το από τη σκοπιά των διεθνών σχέσεων. Η οπτική του, όμως, δεν είναι μονοδιάστατη. Μελετά τα ιστορικά γεγονότα, γεγονότα-σταθμούς της μικρασιατικής περιπέτειας, την εξωτερική πολιτική που εφάρμοσαν οι ελληνικές κυβερνήσεις στη διάρκεια της ιστορούμενης περιόδου, αλλά και τη στρατηγική διάσταση του εγχειρήματος και τα συναρθρώνει με την ισχύουσα θεωρία των διεθνών σχέσεων και της στρατηγικής. Σ’ όλη τη διαδρομή του βιβλίου του παρατηρείται μια αλληλεπίδραση ιστορικών γεγονότων και θεωρίας. Προσφεύγοντας σε δημοσιευμένες, κυρίως, πρωτογενείς πηγές, απομονώνοντας από αυτές χαρακτηριστικά αποσπάσματα από λόγους ή από γραπτά κείμενα προσωπικοτήτων -πολιτικών και στρατιωτικών- που είχαν άμεση εμπλοκή στη μικρασιατική περιπέτεια, επιχειρεί, και το επιτυγχάνει, να θεμελιώσει τις υποθέσεις εργασίας της θεωρίας διεθνών σχέσεων.
Το κύριο αίτημα του βιβλίου του Τσιριγώτη, εντοπίζεται στο εάν η υψηλή στρατηγική, την οποία εφάρμοσαν οι ελληνικές κυβερνήσεις στη Μικρά Ασία, ήταν απόρροια μιας απόφασης μελετημένης από όλες τις πλευρές· εάν δηλαδή η ελληνική πολιτική και στρατιωτική ηγεσία είχε συνυπολογίσει τις κοινωνικές, τις πολιτικές, τις οικονομικές και τις στρατιωτικές παραμέτρους, λαμβάνοντας υπόψη και τα δεδομένα της εποχής, ιστορικά και γεωπολιτικά συνάμα. Στη βάση αυτής της προβληματικής, επιχειρεί να απαντήσει και στο ερώτημα εάν και έως ποιο σημείο η εμπλοκή της Ελλάδας στο μικρασιατικό εγχείρημα, εμπλοκή πολιτική και συνακολούθως στρατιωτική, ήταν συνέπεια μιας αδήριτης αναγκαιότητας, ιστορικής και ταυτοχρόνως πολιτικοστρατηγικής. Με άλλα λόγια, ο συγγραφέας επιχειρεί να εξηγήσει κατά πόσο οι αλληλοσυγκρουόμενες ιμπεριαλιστικές φιλοδοξίες των Μεγάλων Δυνάμεων της εποχής εκείνης, οι σχετιζόμενες με τη Μικρά Ασία και την ευρύτερη περιφέρεια της Εγγύς Ανατολής, οι οποίες συνιστούσαν σαφή έκφανση του Ανατολικού Ζητήματος, επέδρασαν στην απόφαση του Ανώτατου Συμβουλίου να δώσει στην ελληνική πολιτική ηγεσία -η οποία εκείνη την περίοδο εκπροσωπείτο από τον Ελευθέριο Βενιζέλο-, την εντολή για απόβαση στην Ιωνία· επίσης, κατά πόσο αυτά τα συμφέροντα και οι επιδιώξεις επέδρασαν και στη συνακόλουθη αποτυχία της μικρασιατικής εκστρατείας. Όπως, δηλαδή, χαρακτηριστικά επισημαίνει ο Καθηγητής Γιώργος Κοντογιώργης στο προλογικό σημείωμα του βιβλίου «[…] εξετάζει το μικρασιατικό ζήτημα με γνώμονα τις παραμέτρους και τη δυναμική του διεθνούς συστήματος, ενώ συγχρόνως αναδεικνύει τη διεθνή του διάσταση […]».
Εάν θέλουμε να δώσουμε μιαν απάντηση σε ορισμένα από τα πιο πάνω ερωτήματα, θα μπορούσαμε να επικαλεστούμε την αδιάσειστη ιστορική μαρτυρία (Γ. Λεονταρίτης), σύμφωνα με την οποία, διαρκούντος ακόμα του «Μεγάλου Πολέμου», οι Σύμμαχοι είχαν υποσχεθεί στην Ελλάδα την απόδοση της Σμύρνης· το φθινόπωρο δε του 1918, όταν οι Ιταλοί αξίωναν την αναγνώριση των προνομίων τους στη Μικρά Ασία και ο κίνδυνος ενδεχόμενης επέμβασής τους στην περιοχή ήταν ορατός, η πρόταση του Βενιζέλου για συμμετοχή των ελληνικών στρατιωτικών δυνάμεων στις σχεδιαζόμενες επιχειρήσεις κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, δεν είχε απορριφθεί από τους Βρετανούς. Οι Σύμμαχοι, και σ’ αυτό το σημείο συνέκλιναν οι γαλλοβρετανικές θέσεις, αντιδρούσαν στην ιταλική παρουσία σε μικρασιατικά εδάφη.
Η μελέτη διαιρείται, κατά βάση, σε τρία μέρη.
Στα πρώτα τέσσερα κεφάλαια περιγράφονται: το θεωρητικό υπόβαθρο του πονήματος με βάση τη θουκυδίδεια παράδοση, ο θεωρητικός προβληματισμός και ο μεθοδολογικός προσανατολισμός της έρευνας· επιχειρείται μια μακροϊστορική αναδρομή στην ελληνική υψηλή στρατηγική από τη στιγμή της ίδρυσης του ελληνικού κράτους (Φεβρουάριος 1830) έως το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου (Νοέμβριος 1918) και εξετάζονται οι παράγοντες διαμόρφωσης της υψηλής στρατηγικής, από θεωρητική άποψη, χωρίς, όμως, ταυτόχρονα να απουσιάζουν οι αναγκαίες διασυνδέσεις με γεγονότα των σύγχρονων διεθνών σχέσεων.
Στη συνέχεια, και ειδικότερα στα επόμενα έξι κεφάλαια, διερευνώνται οι γεωπολιτικές και οι γεωστρατηγικές παράμετροι της υψηλής στρατηγικής, που εφάρμοσε η Ελλάδα στη Μικρά Ασία, οι πολιτικοί στόχοι της στρατηγικής αυτής, τόσο επί εποχής Βενιζέλου όσο και κατά την περίοδο των μετανοεμβριανών κυβερνήσεων, τα μέσα που είχε στη διάθεσή της η ελληνική ηγεσία για να υλοποιήσει στην πράξη την υψηλή της στρατηγική στη μικρασιατική εκστρατεία. Ακολούθως, ο συγγραφέας, στρέφεται προς την κατεύθυνση της ανίχνευσης και ερμηνείας της νομιμοποίησης της ελληνικής υψηλής στρατηγικής, τόσο από τις δυνάμεις της εσωτερικής πολιτικής σκηνής όσο και από εκείνες του διεθνούς περιβάλλοντος. Τέλος, ιδιαίτερο κεφάλαιο αποτελεί η αξιολόγηση της ελληνικής υψηλής στρατηγικής.
Στο τρίτο μέρος, που είναι και το τελευταίο της μελέτης, ο συγγραφέας επανέρχεται στη θεωρία διεθνών σχέσεων και διατυπώνει τα καταληκτικά του συμπεράσματα μέσα από μια συμπλεκτική και συγκριτική συνεκτίμηση των θεωρητικών υποθέσεων εργασίας, αναδεικνύοντας τους παράγοντες εκείνους, που επέτρεψαν την εμπειρική διερεύνηση του αξονικού στόχου της έρευνας· εάν, δηλαδή, η ελληνική υψηλή στρατηγική στη Μικρά Ασία ήταν άμεσο επακολούθημα μιας ορθής πολιτικής απόφασης, εντασσόμενης στο συγκεκριμένο γεωπολιτικό και γεωστρατηγικό πλαίσιο. Αν θέλουμε να δώσουμε απάντηση στο θεώρημα αυτό, θα πρέπει να την περιορίσουμε εντός ενός διπολικού σχήματος. Από τη μία πλευρά βρίσκεται το κόστος που πλήρωσε η Ελλάδα για την απόφασή της να εκμεταλλευθεί την ευκαιρία που της δόθηκε για συμμετοχή στην αναμενόμενη διανομή των εδαφών της τότε Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ανάμεσα στις νικήτριες δυνάμεις του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και σε άλλους γεωπολιτικούς παίχτες της περιοχής, πιστεύοντας πως με τον τρόπο αυτό θα οδηγηθεί στην πραγμάτωση της Μεγάλης Ιδέας, η οποία συνιστούσε έναν από τους βασικούς στόχους του οικοδομήματος της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής από τη στιγμή, σχεδόν, της ίδρυσης του ελληνικού κράτους· από την άλλη, αναφύεται ο κίνδυνος που ανέκυψε για τη χώρα από τις άμεσες ή έμμεσες απειλές κατά της εδαφικής της ακεραιότητας. Αυτές οι απειλές υλοποιήθηκαν από την ουσιαστική ακύρωση της Συνθήκης Ειρήνης των Σεβρών και, ως ένα βαθμό, από τις επιμέρους διατάξεις και τα επιμέρους συμβατικά κείμενα της Συνθήκης Ειρήνης της Λωζάννης.
Τελειώνοντας, θα επιθυμούσα να υπογραμμίσω τη σημασία και τη σημαντικότητα της εν λόγω μονογραφίας για τη διεθνή επιστημονική κοινότητα. Το βιβλίο του Τσιριγώτη συνιστά μια ουσιαστική, πρωτότυπη και πρωτοπόρα μελέτη, η οποία φαίνεται να ανοίγει καινούριους ορίζοντες και να δίνει άλλες διαστάσεις στην επιστήμη της θεωρίας διεθνών σχέσεων και της στρατηγικής.
