Η αναψηλάφηση της ιστορίας της Μακεδονίας, η οποία επιχειρείται στις μελέτες που απαρτίζουν τον τόμο αυτό, ξαναφέρνει στο προσκήνιο κρίσιμα ζητήματα από τα χρόνια ιδίως του Μακεδονικού Αγώνα και των Βαλκανικών Πολέμων:
- την κατασκευή του απαραίτητου εθνολογικού επιχειρήματος στην υπηρεσία του ελληνικού αλυτρωτισμού, με τη συνακόλουθη αποσιώπηση των υπαρκτών οικονομικοκοινωνικών και εθνοπολιτισμικών διαφορών·
- τους άξονες της προπαγάνδας -γλωσσικό εξελληνισμό και εθνικό φρονηματισμό-, σε συνδυασμό με τις πληθυσμιακές ανακατατάξεις και την τρομοκράτηση των εντόπιων πληθυσμών·
- τις αποκλίσεις μεταξύ των εθνικών κέντρων -του ελληνικού Υπουργείου Εξωτερικών και του Πατριαρχείου- ως προς τις επιμέρους στρατηγικές και την ακολουθητέα πολιτική ενόψει του κοινού στόχου·
- τους μηχανισμούς που διέπουν τη διαδικασία ενσωμάτωσης των Νέων Χωρών στον εθνικό κορμό έως την τραγική κατάληξη του Εμφυλίου και το στρατοκρατικό καθεστώς που επιβλήθηκε στην περιοχή μεταπολεμικά·
- τη συγκρότηση του μύθου του Μακεδονικού Αγώνα ήδη από τον Μεσοπόλεμο, με την ηρωοποίηση των πρωταγωνιστών, την αποσιώπηση και τον "εξευγενισμό" των πεπραγμένων και την παραχάραξη των πηγών.
Πρόκειται για αναψηλάφηση αναγκαία, καθώς η λεπτομερειακή αποκατάσταση των όντως όντων αποτελεί το μόνο αντίδοτο στην ιδεολογική χρήση της ιστορίας και στα αυτάρεσκα αναπαραγόμενα στερεότυπα με τα οποία έρχεται αντιμέτωπος όποιος καταπιάνεται με την ιστορία των πληθυσμών της Μακεδονίας. Είναι αυτές ακριβώς οι παθογένειες της ιστορικής μας παιδείας που αναδείχθηκαν στην αντίδραση της ελληνικής πολιτείας απέναντι στο "νεομακεδονικό", καθώς και στους κοινούς τόπους οι οποίοι κυριάρχησαν στον δημόσιο λόγο.
