Το κρυφό σκολειό

Στέκει αυθύπαρχτος ο άνθρωπος που εξουσιάζει το σώμα του· που μπορεί και ζή μόνος του βρίσκοντας το σωστό επάγγελμα στη ζωή του· που μπορεί να κρίνη ο ίδιος όσα προβλήματα του παρουσιάζει η ζωή του και να παίρνη σ' αυτά στάση συνειδητή· ο άνθρωπος τέλος που ορίζει τις πράξεις του, που παίρνει την ευθύνη γι' αυτές. Έτσι η παιδεία πρέπει να ετοιμάση το άτομο για μια πολυμερή αυθυπαρξία, σωματική, οικονομική, πνευματική και ηθική. Οι δυο πρώτες γρήγορα βρίσκουν τα όριά τους· οι άλλες απλώνονται απεριόριστα και για το άτομα και για το σύνολο, είναι ένα αδιάκοπο ανέβασμα προς τον ελεύθερο άνθρωπο. Λέγοντας ηθική αυθυπαρξία δε θέλω να ειπώ ηθική αναρχία, να κάνη δηλαδή ό καθένας ό,τι θέλει, άλλα να ενεργή ελεύθερα χωρίς εξωτερική πίεση, σύμφωνα με τις απόλυτες ηθικές αξίες που ορίζουν το σκοπό της αγωγής, τον αληθινό ανθρωπισμό. Για να πετύχη όμως η παιδεία το σκοπό της είναι ανάγκη να κρατή τα παιδιά στο σχολείο υποχρεωτικά ως την εποχή που θα είναι πια σε θέση να πάρουν τα ίδια στα χέρια τους τη μόρφωσή τους, να κυβερνήσουν τον εαυτό τους, ως την ηλικία δηλαδή των 18 χρονών. Και ακόμα να δίνη στο καθένα τα μέσα να μορφώνεται σύμφωνα με το φυσικό του, χωρίς να εμποδίζεται από την κοινωνική και την οικονομική του θέση. Μορφώνω ένα άτομο θα ειπή δίνω μορφή στον ψυχικό του κόσμο, σε κάτι άμορφο ακόμα. Στο άτομο όμως δεν μπορούμε να δώσωμε αυθαίρετα όποια μορφή εμείς θέλομε, παρά μόνο να το βοηθήσωμε να πάρη με τον καιρό τη μορφή που ορίζουν, όσα ζωντανά και διαλεχτά στοιχεία κλείνει μέσα του. Αυτά με τη συστηματική ανάπτυξη και καλλιέργεια δίνουν στον καθένα τον ατομικό του τύπο.