Δεν νομίζω ότι υπάρχει καλύτερος τρόπος να συμπυκνώσει κανείς την υπόθεση «Κόκκινο λουλούδι» από τις ακόλουθες τέσσερις προτάσεις, που όλες μαζί συνιστούν μόλις και μετά βίας δυο γραμμές τυπωμένων λέξεων. «Κανείς άλλος δεν το είδε. Είμαι ο μόνος που το είδα. Πώς μπορώ, λοιπόν, να το αφήσω να ζήσει; Έχω χρέος να το αφανίσω». Μια δήλωση απολύτως αποκαλυπτική για την άποψη και την ψυχοσύνθεση του Β. Γκάρσιν αναφορικά με τον εαυτό και τον κόσμο. Μια άποψη ευθύνης που, μέσα στην καθαρότητά και την ώσμωσή της με το απόλυτο, εισέρχεται στον παραλογισμό. Αυτή είναι όμως η στάση που υιοθετεί ο συγγραφέας, καθώς συσχετίζεται με τον ήρωα του βιβλίου. Αλλά τι ακριβώς συμβαίνει, ποιο είναι το «Κόκκινο λουλούδι και ποιος είναι αυτός ο Β. Γκάρσιν;»
Ο Β. Γκάρσιν ανήκει στην περίφημη λογοτεχνική γενιά του 1870 της Ρωσίας. Ψυχή ευαίσθητη, ταλέντο αξεπέραστο που είχε την ατυχία να έρθει αντιμέτωπος με την ψυχική νόσο πάρα πολύ νωρίς. Εθελοντής στρατιώτης με παράσημο ανδρείας, που καταρρέει ψυχικά όταν εκτελείται μπροστά του ένας νεαρός επαναστάτης. Ο Γκάρσιν με αφορμή το περιστατικό αυτό σταδιακά αποδιοργανώνεται και καταλήγει στο ψυχιατρείο. Προσπαθεί, ξαναπροσπαθεί, όμως μάταια. Το οικουμενικό κακό που αναλαμβάνει εντελώς μόνος του να εξοντώσει τον συντρίβει κατά κράτος και τον οδηγεί να ριχτεί αυτοβούλως από τις σκάλες του τετάρτου ορόφου και να πεθάνει. Στον σύντομο βίο της αυτή η λυπημένη μορφή προλαβαίνει να μας δώσει μερικά αριστουργηματικά έργα, που θα σημαδέψουν αμετάκλητα την Ρωσική αλλά και παγκόσμια λογοτεχνία. Σημαντικότερο δε όλων φαίνεται ότι είναι «Το κόκκινο λουλούδι».
Ο ήρωας του βιβλίου χωρίς καλά καλά να το συνειδητοποιήσει, όπως γίνεται συνήθως, βρίσκεται σε ένα ψυχιατρικό άσυλο. Εκεί δέχεται όλες τις φριχτές φροντίδες που ιστορικά εφαρμόζει η ψυχιατρική στους αρρώστους της. Αντιμετωπίζει τον βασανισμό του με στωικότητα και καλοσύνη για τους δεσμώτες του. Κατανοεί ότι έχει ένα σοβαρό πρόβλημα και αυτοκατατάσσεται στους ψυχασθενείς, με ωριμότητα και βάθος που αρμόζει σε άγιο της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας! Όμως δεν ξεχνά την αποστολή του ανάμεσα στους ανθρώπους, που δεν είναι άλλη από την μάχη σώμα με σώμα που προτίθεται να δώσει με το απόλυτο κακό.
Όπως είναι δε αναμενόμενο τον κακό δεν αργεί να εμφανιστεί κάπου στο ζωτικό του χώρο. Το αναζητά άλλωστε με αποφασιστικότητα και επιμονή κι αυτός, μέχρι που το εντοπίζει σε ένα παρτέρι στον κήπο του νοσοκομείου και μάχεται μαζί του μέχρι θανάτου, του δικού του θανάτου. «Έτσι, το κόκκινο αυτό λουλούδι, στα δικά του μάτια, ευθυνόταν για όλο το κακό του κόσμου. Πίστευε πως είχε ρουφήξει όλο το αίμα που χύθηκε άδικα (γι’ αυτό, άλλωστε, ήταν τόσο κόκκινο), όλα τα δάκρυα κι όλες τις πίκρες της ανθρωπότητας. Ήταν ένα πλάσμα μυστηριώδες και επικίνδυνο· το πνεύμα του κακού που διωκόταν από τον Θεό· ήταν ο Αριμάν μεταμφιεσμένος· με βλέμμα αθώο και σεμνό».
Μορφίνες, εκδόρια, ζουρλομανδίες, λουριά και καθήλωση! Ματαιότητες, καμία μορφή βίας δεν θα τον εμποδίσει να εκπληρώσει το καθήκον του προς την ανθρωπότητα, να συλλάβει το άνθος, να το κρύψει στον κόρφο του και να πεθάνει ήσυχα και κρυφά, αφού απορροφήσει μέσα του το κακό, εξοντώνοντάς το έτσι οριστικά. «Ο ασθενής μας νόμιζε τώρα πως το κακό που κρυβόταν στο κόκκινο λουλούδι κυλούσε μέσα σε ρυάκια που έμοιαζαν με φίδια. Τυλίχθηκαν πάνω του και τον έσφιγγαν, ποτίζοντας όλο του το κορμί με το σπάνιο και θανατηφόρο δηλητήριο που περιείχαν». Εις μάτην προσπαθούν να τον εμποδίσουν. («Δεν ξέρετε τι κάνετε!» ούρλιαζε ο ασθενής, λαχανιασμένος. «Πεθαίνετε! Είδα και το τρίτο κόκκινο λουλούδι· μόλις πήρε ν’ ανθίζει. Είναι πια έτοιμο. Αφήστε με να ολοκληρώσω την αποστολή μου! Πρέπει να το αφανίσω! Να το αφανίσω! Μόνο τότε θα τελειώσουν όλα· όλα θα σωθούν. Θα έστελνα εσάς να το κάνετε, μα πρέπει να το κάνω εγώ ο ίδιος. Θα είχατε πεθάνει μόνο με ένα του άγγιγμα»).
Σύμμαχοί στο μοναχικό του αγώνα τα αστέρια, που νιώθουν φυσικά τι ακριβώς συμβαίνει. «Το τελευταίο! Σήμερα, ή θα νικήσω ή θα πεθάνω. Δεν με νοιάζει να πεθάνω. Περιμένετέ με!» συμπλήρωσε, κοιτώντας τα αστέρια στον ουρανό. «Σε λίγο θα είμαι κοντά σας». Θα έρθω σε εσάς, είπε! Και πράγματι πήγε. Λανθάνοντας της προσοχής των φυλάκων, απέκοψε το λουλούδι, το έκρυψε στο στήθος του και έφυγε για τον αγαπημένο του νυχτερινό ουρανό. «Το πρωί τον βρήκαν νεκρό. Το πρόσωπό του ήταν ήρεμο και φωτεινό. Τα αλλοιωμένα χαρακτηριστικά του (τα λεπτά χείλη και τα βαθουλωμένα μάτια, που είχαν κλείσει για πάντα) έδειχναν πως είχε φύγει περήφανος και ευτυχισμένος». Παρά τις φιλότιμες προσπάθειες των νοσοκόμων το χέρι του νεκρού δεν άνοιξε και έτσι δεν μπόρεσε κανείς να πάρει το τρόπαιο, που το κατέβασε μαζί του στον τάφο, εκπληρώνοντας τον ευγενικό και αδιανόητο προορισμό του.
Ψύχωση, το σύνδρομο του σωτήρα, διαταραγμένη προσωπικότητα, κληρονομική επιβάρυνση και πολλά άλλα θα μπορούσαν να ειπωθούν από τη μεριά της ψυχιατρικής. Ταύτιση έργου και καλλιτέχνη, αντανάκλαση στο έργο της εποχής, τα όρια της τέχνης, οι αποχαλινωμένες κορυφές της δημιουργίας, η απουσία κανονικότητας στον πραγματικό συγγραφέα, οι από θεού ρίζες της έμπνευσης και άλλα πολλά θα μπορούσε να πει η κριτική.
Ανώφελα όλα, κανένα επιχείρημα δεν πρόκειται να αποκωδικοποιήσει τον Β. Γκάρσιν. Καμία διαδρομή δε φαίνεται να καταφέρνει να τον αποδομήσει ικανοποιητικά. Ίσως αυτός να είναι και ό λόγος που διαρκώς και ανεπιτυχώς θα προσκρούουν επάνω του όλες οι εκλογικεύσεις! Αλλά μήπως θα άξιζε να υιοθετήσουμε για λίγο την οπτική του; Μήπως το ίδιο το έργο του Β. Γκάρσιν δεν συνέβαλλε με τον τρόπο του στην μάχη ενάντια στο οικουμενικό κακό; Γιατί, από την άλλη, περιγράφοντας επακριβώς τον αγώνα και το θάνατό του, ο επονομαζόμενος ψυχασθενής δεν αφυπνίζει μέσα μας μια ατομική ευθύνη, που κατοικεί εκεί από καταβολής κόσμου; Και είστε απόλυτα σίγουροι ότι η μάχη και η νίκη του ενάντια στο «Κόκκινο λουλούδι» πήγε χαμένη; Ο γράφων προσωπικά, και μετά λόγου γνώσεως, είναι βέβαιος για το απολύτως αντίστροφο!
Κ. Τ.
Ο Βσιέβολοντ Γκάρσιν (1855-1888), από τα 33 μόνο χρόνια της ζωής του χάρισε στη λογοτεχνία τα έντεκα, κατά τη διάρκεια των οποίων έγραψε γύρω στα είκοσι διηγήματα και νουβέλες, κάποια ποιήματα και ορισμένες σύντομες μελέτες για τη ζωγραφική. Σήμερα θεωρείται από τους συγγραφείς που συνέβαλαν καθοριστικά στην εξέλιξη και τη μεγάλη άνθιση που γνώρισε το διήγημα στη ρωσική λογοτεχνία στα τέλη του 19ου αιώνα.
Γεννήθηκε στο κυβερνείο του Εκατερινοσλάβσκ. Η μητέρα του ήταν μια τυπική αριστοκράτισσα της εποχής της που ενδιαφερόταν για τη λογοτεχνία και την πολιτική, μιλούσε άπταιστα γερμανικά και γαλλικά και ασκούσε τεράστια επιρροή στο γιο της. Ο δάσκαλός του ήταν μέλος του επαναστατικού κινήματος κατά του τσαρικού καθεστώτος. Μ' αυτόν θα το σκάσει η μητέρα του, παίρνοντας μαζί της τα μεγαλύτερα παιδιά της. Αργότερα θα τον ακολουθήσει στην εξορία. Ο μικρός Βσιέβολοντ έμεινε με τον πατέρα του, έναν απόστρατο αξιωματικό, άνθρωπο ιδιόρρυθμο και με πολλά ψυχολογικά προβλήματα. Για τρία χρόνια, το αγόρι μετατράπηκε σε μήλον της Έριδος ανάμεσα στους γονείς του. Αυτή η θλιβερή ιστορία επηρέασε πολύ τη διαμόρφωση της προσωπικότητάς του, αφήνοντας στο πρόσωπό του μια μόνιμη έκφραση μελαγχολίας.
Η ψυχοπάθεια του Βσιέβολοντ εκδηλώθηκε για πρώτη φορά στα δεκαεφτά του χρόνια, όταν ακόμα ήταν στο γυμνάσιο. Η τρέλα έπαιζε με τον Γκάρσιν το παιχνίδι της γάτας με το ποντίκι. Πότε τον άρπαζε στα νύχια της και τον έριχνε στην άβυσσο και πότε τον άφηνε για λίγο ελεύθερο. Στα διαστήματα αυτής της ελευθερίας πρόλαβε να τελειώσει τις σπουδές του, πήγε εθελοντής στον ρωσοτουρκικό πόλεμο, έγινε γνωστός συγγραφέας που έχαιρε μεγάλης αγάπης και εκτίμησης από τους συμπατριώτες του, και έκανε οικογένεια. Σε περιόδους ηρεμίας και ύφεσης της ασθένειας έγραφε συνέχεια. Ωστόσο ήταν ένας άνθρωπος που προερχόταν από οικογένεια με πολύ βεβαρημένο ιστορικό - η μητέρα του ήταν συναισθηματικά ασταθής, ο πατέρας του είχε ψυχολογικά προβλήματα και ο μεγαλύτερος αδελφός του αυτοκτόνησε με όπλο σε εφηβική ηλικία.
Ο Γκάρσιν ξεκίνησε τη λογοτεχνική του πορεία γράφοντας ποιήματα, που όμως είδαν το φως της δημοσιότητας μετά το θάνατό του. Το 1876 δημοσίευσε το σατιρικό διήγημα "Η πραγματική ιστορία του αγροτικού συμβουλίου τάδε" και το 1877 πήγε εθελοντής στον ρωσσοτουρκικό πόλεμο. Τον Οκτώβρη της ίδιας χρονιάς, σε ηλικία μόλις είκοσι δύο χρόνων, δημοσίευσε το αντιπολεμικό αριστούργημά του "Τέσσερεις μέρες" που τον καθιέρωσε στα ρωσικά γράμματα και τον έκανε γνωστό έξω από τα σύνορα της πατρίδας του. Το διήγημα περιέχει πολλά αυτοβιογραφικά στοιχεία και βασίστηκε σε πραγματικό γεγονός. Στις εμπειρίες του από τον πόλεμο επίσης και το διήγημα "Ένα πολύ σύντομο ρομάντζο" (1878). Μετά τον πόλεμο ο συγγραφέας σχετίστηκε με πρωτοπόρους ζωγράφους, σύχναζε σε εκθέσεις ζωγραφικής, άρχισε να γράφει για τη ζωγραφική, και εμφανίστηκε στα γράμματα και ως κριτικός τέχνης.
Το 1879 έγραψε το διήγημα "Attalea princeps", που εντυπωσίασε και δίχασε τους κριτικούς. Το 1880, μετά από μια νέα, πιο σοβαρή κρίση ψυχοπάθειας, τον μετέφεραν στο σπίτι του με ζουρλομανδύα και κατόπιν σε ψυχιατρική κλινική.
Το 1882 εκδόθηκε η πρώτη του συλλογή διηγημάτων. Ο Ιβάν Τουργκένιεφ τον πρόσεξε και τον ξεχώρισε αμέσως, χαρακτηρίζοντάς τον "αδιαμφισβήτητο και πρωτότυπο ταλέντο". Όμως εκείνος έπιασε δουλειά στην υπηρεσία σιδηροδρόμων για να ξεφύγει από το γράψιμο που, όπως παραπονιόταν, εξασθένιζε τις ψυχικές του δυνάμεις και τον οδηγούσε στην τρέλα.
Το 1883 παντρεύτηκε τη γιατρό Ναντιέζντα Ζολοτίλοβα. Την περίοδο αυτή, την οποία θεωρούσε την ευτυχέστερη της ζωής του, έγραψε "Το κόκκινο λουλούδι", ένα εξαιρετικό διήγημα στο οποίο περιγράφει πως ένα μυαλό διολισθαίνει στην τρέλα, έτσι όπως το βίωσε ο ίδιος.
Μετά το 1884, κάθε άνοιξη η ασθένειά του επιδεινωνόταν, με κατάθλιψη, απάθεια, εξασθένηση των ψυχικών και σωματικών του δυνάμεων και με βασανιστική αϋπνία. Στο ψυχιατρείο, παραπονιόταν ότι του έσταζαν παγωμένο νερό στο κεφάλι. Πραγματικότητα ή παραίσθηση, ποιος ξέρει;
Το 1885 έγραψε τη νουβέλα "Ναντιέζντα Νικολάγιεβνα".
Το Μάρτη του 1988, μην αντέχοντας την επιδείνωση της κατάστασής του που ένιωθε θα πλησιάζει, ο Γκάρσιν ρίχτηκε στο κενό από το κεφαλόσκαλο του σπιτιού του. Πέθανε στο νοσοκομείο ύστερα από πέντε μέρες. Λίγο αργότερα, δύο από τα μεγαλύτερα αδέλφια του τον ακολούθησαν στο θάνατο με τον ίδιο τρόπο.
