Η ανατομία της ψυχής των Ποντίων σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να εκληφθεί ως στείρα επιστροφή στο παρελθόν, πολύ δε περισσότερο ως κατακριτέα προγονοπληξία ή αυτάρεσκος αυτολιβανισμός.
Και τούτο, γιατί χρέος υψηλό θεωρείται η εντρύφηση σε όλες τις πτυχές της ζωής των Ποντίων, οι οποίοι, όχι μόνον λειτουργήσανε ρηξικέλευθα, αλλά και με την εργατικότητά τους, την αβραμιαία φιλοξενία, τη συνετή οικονομική διαχείριση, την επίζηλη αγάπη προς την παιδεία και την αρραγή προσήλωσή τους προς την ορθόδοξη πίστη και στην αληθινή αγάπη, υπήρξαν εξαίρετα πρότυπα μίμησης δημιουργικής και προόδου ασφαλούς, εμπλουτίζοντας τη χορεία των Αγίων. Εύλογα λοιπόν ο Πόντος χαρακτηρίσθηκε ως Αγιοτόπος και Αγιοτόκος.
Ασφαλώς δε θα ήταν αντικειμενικός κανείς, αν παρέκαμπτε τον στείρο εγωισμό τους και τις διχοστασίες τους, αμαρτήματα, τα οποία ξεθωριάζουν μπροστά στην πληθώρα των αρετών τους.
