« ΕΠΤΑ μεγάλας ἐπαναστάσεις ἀριθμεῖ ὁ ἑλληνισμὸς κατὰ τὸ μεσολαβοῦν ἀπὸ τῆς ἁλώσεως τῆς Κωνσταντινουπόλεως μέχρι τῆς ἀναγεννήσεως τοῦ 1821 τετρααιώνιον διάστημα. Ἐπισημοτέρα ὅμως πασῶν τῶν ἄλλων ὑπῆρξεν ἡ περὶ τὰ τέλη τῆς ΙΖ΄ ἑκατονταετηρίδος ὑπὸ τῶν Ἑνετῶν μὲν ὑποκινηθεῖσα, ἀλλὰ διὰ τῆς στιβαρᾶς χειρὸς τῶν τέως ἀμεριμνούντων ἀρματωλῶν αἰσίως διεξαχθεῖσα.
Ἡ στιγμιαία ἐκείνη ἀναγέννησις τῆς ἑλληνικῆς φυλῆς, διὰ τῆς αἰσχρᾶς τῶν Ἑνετῶν προδοσίας, ἐπνίγη μεν ἐντὸς ποταμῶν αἱμάτων, ἀλλ’ εἰς τὸν Ἑλληνισμὸν λαμπροτέραν προσεκτήσατο αἴγλην. Ὁ ἀρματωλὸς δὲν ἦτο πλέον μίσθιος χωροφύλαξ τοῦ κατακτητοῦ, οἱ δὲ ἐκπατρισθέντες Ἕλληνες ἐγνωστοποίησαν εἰς τὴν Εὐρώπην, ὅτι δὲν ἀπέθανεν ἡ Ἑλλάς. Οἱ περιηγηταὶ δὲν ἐθαύμαζον πλέον τὰ ὑπὸ ἐκφυλισθέντων δούλων πατούμενα ἱερὰ τῆς ἀρχαιότητος μνημεῖα, ἀλλ’ ἔκπληκτοι παρετήρουν διηνεκῆ καθ’ ἅπασαν τὴν Ἑλλάδα ἐπαναστατικὸν ὀργασμόν...»
Κωνσταντίνος Σάθας (1842-1914). Ο Κωνσταντίνος Σάθας (ψευδώνυμο του Κωνσταντίνου Σαθόπουλου) γεννήθηκε στην Αθήνα και η καταγωγή του ήταν από το Γαλαξίδι. Στην Αθήνα ολοκλήρωσε τις εγκύκλιες σπουδές του και παρακολούθησε μαθήματα στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου χωρίς να αποφοιτήσει. Ειδικότερα διέκοψε τις σπουδές του για να ασχοληθεί με τη φιλολογική επεξεργασία και κριτική έκδοση του χειρογράφου του Χρονικού του Γαλαξιδίου το 1865. Στο χώρο των γραμμάτων ο Σάθας είναι γνωστός για το φιλολογικό και ιστοριοδιφικό έργο του, ωστόσο σε νεαρή ηλικία ασχολήθηκε επίσης με τη λογοτεχνία και τη μετάφραση. Το 1858 πραγματοποίησε την πρώτη του δημοσίευση, ένα εγκωμιαστικό άρθρο για τον δήμαρχο του Γαλαξιδίου Λουκά Καραλίβανο στην εφημερίδα Εσπέρα της Αθήνας. Ακολούθησαν δημοσιεύσεις ποιημάτων, άρθρων και μεταφράσεών του στον αθηναϊκό Τύπο, όπου υπέγραφε με το πλήρες όνομά του ή με τα αρχικά Κ.Ν.Σ. Το 1859 κυκλοφόρησε η ποιητική συλλογή του Νεκρικά δάκρυα επί του τάφου του Δημητρίου Λ. Ράλλη και το 1861 εξέδωσε από κοινού με τον Δ.Σ.Κοπιδά το δεκαπενθήμερο περιοδικό Κόσμος, του οποίου ανέλαβε τη σύνταξη ως το Μάιο του ίδιου χρόνου, οπότε αποχώρησε λόγω οικονομικών διαφωνιών του με το συνεργάτη του. Η ενασχόληση του Σάθα με το Χρονικό του Γαλαξιδίου εγκαινίασε τη στροφή του στην παλαιογραφική και βιβλιογραφική μελέτη, με έμφαση στη μεσαιωνική και μεταβυζαντινή ελληνική ιστορία. Ιδιαίτερα ανθηρή για το Σάθα περίοδος στάθηκε η εικοσιπενταετία 1870-1895, οπότε με κρατική και ιδιωτική οικονομική ενίσχυση πραγματοποίησε έρευνα στα αρχεία της Βενετίας, της Κωνσταντινουπόλεως και το Παρισιού. Γύρω στο 1895 η έλλειψη οικονομικών πόρων και η προσβολή του από ασθένεια της όρασης, τον ανάγκασαν να διακόψει τις έρευνες. Τα τελευταία χρόνια της ζωής του τα πέρασε στο Παρίσι. Το σύνολο του έργου του τον κατέστησε έναν από τους προδρόμους της νεοελληνικής φιλολογικής και ιστορικής επιστήμης. Για περισσότερα βιογραφικά στοιχεία του Κωνσταντίνου Σάθα βλ. Πασχάλης Δ.Π., «Σάθας Κωνσταντίνος Ν.», Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια 21. Αθήνα, Πυρσός, 1933, Σολωμού Αλίκη, «Σάθας Κωνσταντίνος», Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό 9α. Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1988 και Χατζηφώτης Ι.Μ., «Σάθας Κωνσταντίνος», Μεγάλη Εγκυκλοπαίδεια της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας 12. Αθήνα, Χάρη Πάτση, χ.χ.
(Πηγή: Αρχείο Ελλήνων Λογοτεχνών, Ε.ΚΕ.ΒΙ.).
